'लकीर के फकीर'

'आर्मी' हा शब्द उच्चारताक्षणी, 'शिस्त' हा शब्द मनात येतोच. प्रत्येक काम, नेमून दिलेल्या पद्धतीने, शिस्तीत करणे, ठराविक ढंगाने वागणे-बोलणे, या गोष्टींमुळे सैन्यदलातला माणूस, एखाद्याच्या चाणाक्ष नजरेला बरोबर टिपता येतो. अगदी सेवेतून निवृत्त झाल्यावरदेखील 'जित्याची खोड' काही जात नाही.

 

दोन वेगवेगळ्या प्रसंगी, एकदा पुण्याच्या हेड पोस्ट ऑफिसात आणि एकदा महाराष्ट्र राज्य सरकारच्या एका कार्यालयात, अशा दोन कर्मचाऱ्यांचे अगदी लक्षात राहण्यासारखे अनुभव मला आले. मी निवृत्त सेनाधिकारी आहे हे त्यांना माहीत नव्हते. पण, त्या दोघांनीही  अगदी चाकोरीबाहेर जाऊन मला मदत केली होती. उत्स्फूर्तपणे मदत करण्याची त्यांची वृत्ती व त्यांची कार्यनिष्ठा पाहून, आणि त्यांच्या एकंदर कार्यपद्धतीचे निरीक्षण केल्यावर मी त्यांना विचारले, "तुम्ही माजी सैनिक आहात ना?" 

सैन्यदलात १५ वर्षे सर्व्हिस झाल्यावर काही सैनिक निवृत्ती स्वीकारतात आणि त्यातले काही माजी सैनिक, केंद्र अथवा राज्य सरकारच्या विविध विभागांमध्ये नोकरीवर रुजू होतात हे मला ठाऊक होते. हे दोघे कर्मचारी त्यापैकीच असावेत असा अंदाज मी बांधला होता. ते दोघे खरोखरच माजी सैनिक होते आणि माझ्या प्रश्नाने अतिशय चकित झाले होते. मग मी स्वतःचा परिचय दिला आणि त्यांचे कौतुक केले. त्यांच्या कामाच्या पद्धतीमुळेच मी त्यांना ओळखल्याचे सांगितल्यावर, अभिमानाने त्यांची छाती फुललेली मला दिसली !

माझ्या सर्व्हिसमध्ये, फौजी जवानांच्या कर्तव्यदक्षतेचे अनेक अनुभव जसे मला आले, तसेच, ठराविक पद्धतीनेच काम करण्याच्या 'फौजी खाक्या' मुळे घडलेले काही विनोदी प्रसंगही आठवतात. 

सैन्यदलातल्या युनिट्समध्ये एक विशिष्ट परंपरा आहे. प्रत्येक अधिकाऱ्याचे व त्याच्या परिवारातील सदस्यांचे जन्मदिन आणि लग्नाचे वाढदिवस, इतर सर्व अधिकारी व त्यांचे परिवार मिळून सामूहिकरीत्या साजरे करतात. अगदी एखाद्या एकत्र कुटुंबात केले जावेत, तसेच!

 

भल्या पहाटे, त्या घरी एक पुष्पगुच्छ आणि भेटकार्ड पाठवले जाते. अधिकाऱ्याचा वाढदिवस असेल तर ऑफिसात विशेष चहापानाचा कार्यक्रम होतो. त्याच्या लग्नाचा वाढदिवस किंवा बायको-मुलांपैकी कुणाचा जन्मदिन असेल तर संध्याकाळी सगळेजण ऑफिसर मेसमध्ये जमतात, केक कापतात, एकत्र जेवतात, धमाल करतात!

१९९६ ते १९९८ या काळात, मी पुण्यातल्या सिग्नल रेजिमेंटमध्ये पोस्टिंगवर असतानाचा एक प्रसंग. माझ्या कार्यालयीन कामाव्यतिरिक्त, 'मेस सेक्रेटरी' या नात्याने, ऑफिसर मेसच्या व्यवस्थापनाचे काम माझ्याकडे होते. तसेच, सर्व वाढदिवसांची भेटकार्डे व पुष्पगुच्छ घरोघरी पाठवण्याची जबाबदारीही माझ्यावरच होती. 'मोबाईल' नावाच्या जादुई यंत्राचा प्रवेश भारतीयांच्या आयुष्यात तोपर्यंत झालेला नव्हता. कॉम्प्युटर व प्रिंटरचा वापरही मर्यादितच होता. एखाद्या मंगल प्रसंगी, समयोचित अशा भेटकार्डावर हाताने मजकूर लिहून पाठवण्याची पद्धत सगळीकडेच होती. आकर्षक, कलात्मक अक्षरात तो मजकूर लिहिण्यासाठी युनिटमधल्या 'ड्राफ्ट्समन' च्या हस्तकलेचा आम्हाला खूपच उपयोग होई. 

या कामासाठी सर्व युनिट्समध्ये असते तशीच एक पद्धत मीही ठरवून दिली होती. युनिटच्या सर्व अधिकारी व परिवारातील सदस्यांच्या वाढदिवसाचे कॅलेंडरच मी बनवून ठेवलेले होते. त्यानुसार, पूर्वीच आणून ठेवलेल्या भेटकार्डांच्या स्टॉकमधली २-४ कार्डे  'ड्राफ्ट्समन' माझ्याकडे आदल्या संध्याकाळी पाठवीत असे. त्यातील एक कार्ड निवडून आणि एका चिट्ठीवर काहीतरी समर्पक मजकूर लिहून मी देत असे. तोच मजकूर कार्डावर सुबक अक्षरात लिहून, एका ताज्या पुष्पगुच्छासह ते कार्ड रात्री ऑफिसात ठेवून 'ड्राफ्ट्समन' निघून जाई. दुसऱ्या दिवशी पहाटे, कार्ड आणि पुष्पगुच्छ संबंधित अधिकाऱ्याच्या घरी एखाद्या जवानाच्या हस्ते पोहोचविला जाई. 

ही नेमून दिलेली पद्धत एखाद्या well-oiled मशीनप्रमाणे काम करीत होती याचा प्रत्यय मला लवकरच आणि अगदी प्रकर्षाने आला. १ डिसेंबर १९९६ च्या संध्याकाळी माझ्या दारावरची बेल वाजली. आलेल्या जवानाने कडक सॅल्यूट ठोकून, चार कार्डे आणि ते वाढदिवसांचे कॅलेंडर माझ्या हातात ठेवले,

"सर, एक कार्ड सिलेक्ट करने के लिये 'ड्राफ्ट्समन' ने आपके पास भेजा है।" 

हे ऐकून मात्र, हसावे की रडावे तेच मला कळेना. दुसऱ्या दिवशी ज्या दांपत्याच्या लग्नाचा वाढदिवस होता त्यांची नावे होती  - 'डॉ. सौ. स्वाती आणि मेजर आनंद बापट'! 

ठरलेल्या पद्धतीप्रमाणे, मेस सेक्रेटरीने कार्ड निवडायचे, कच्चा मजकूर द्यायचा आणि आपण तो कार्डावर सुबकपणे लिहायचा एवढाच ठोकळेबाज विचार त्या 'ड्राफ्ट्समन'ने केला असणार. मेस सेक्रेटरीच्याच लग्नाचा वाढदिवस आहे हे त्याच्या ध्यानीमनीही नसावे! 

मी तरी काय करणार? त्या चार कार्डांपैकी एक कार्ड मी निवडले आणि कार्डासाठी मजकूरही लिहून दिला. 

युनिटतर्फे आम्हाला पाठवले गेलेले (?) तेच कार्ड आणि एक छानसा पुष्पगुच्छ घेऊन, २ डिसेंबरच्या पहाटे  एक जवान आमच्या दारात उभा होता. दोन्ही गोष्टी मी आनंदाने स्वीकारल्या आणि त्याला अगदी तोंडभरून धन्यवादही दिले! सगळेच फौजी आमच्या त्या 'ड्राफ्ट्समन'सारखे नसतात, पण काही-काही नमुने मात्र अक्षरशः 'लकीर के फकीर' असतात हे मला मान्य केलेच पाहिजे!

फौजी माणसाच्या ठराविक लकबी, बोलण्याची विशिष्ट ढब आणि काही टिपिकल शब्दप्रयोगांमुळे, अनेकदा ते लोकांच्या चेष्टेचा विषयही ठरतात. स्वाती आणि आमची मुले माझीदेखील मनसोक्त चेष्टा करतात. त्यांच्या मते, "फौजी माणसाच्या डोक्यात नवीन कल्पना पेरण्यापेक्षा अवघड अशी फक्त एकच गोष्ट असते. ती म्हणजे, त्याचे आधीचे समज आणि जुनी कार्यपद्धती त्याच्या डोक्यातून उपटून काढणे!" 

फौजी वागण्या-बोलण्याचा एक वेगळाच अनुभव, डिसेंबर १९७५ मध्ये, म्हणजे मी स्वतः सैन्यात जाण्यापूर्वीच, मला आला होता. मी त्यावेळी सातारच्या सैनिक शाळेत दहावीत शिकत होतो आणि NCC कॅडेटही होतो. जानेवारी १९७६ मध्ये दिल्लीत होणाऱ्या प्रजासत्ताक दिनाच्या परेडसाठी, मी आणि माझा वर्गमित्र, (आता निवृत्त कर्नल) महेश कुलकर्णी, अशा दोघांची महाराष्ट्राच्या NCC संघात निवड झाली होती. दिल्लीला जाण्यापूर्वीच्या कॅम्पसाठी मला व महेशला पुण्याला जायचे होते. आम्हा दोघांना सातारच्या रेल्वे स्टेशनवर पुण्याच्या गाडीत बसवून देण्याची जबाबदारी, आमच्या NCC युनिटमध्ये प्रशिक्षक असलेल्या, 'मराठा लाईट इन्फन्ट्री' च्या एका हवालदारावर होती. 

आम्ही सामानासह डब्यात बसल्यावर तो हवालदार निघून गेला असता तरी चालले असते. परंतु, गाडी सुटेपर्यंत आमच्यासोबतच राहण्याचे आणि प्रवासाकरिता आम्हाला खबरदारीच्या सूचना देण्याचे काम त्याला नेमून दिले गेले असावे. त्यामुळे, मिलिट्रीत आदेश देताना काढतात तसला ठराविक करडा आवाज लावून, आणि भावनाशून्य पण कर्तव्यदक्ष, अशा मिश्र ढंगाने तो आम्हाला त्या सर्व सूचना एकापाठोपाठ एक देऊ लागला. 

साधारणपणे, वयाच्या सोळाव्या वर्षी फुटतात तितपत शिंगे, मला आणि महेशला फुटलेली होती. त्यामुळेच, त्या हवालदाराचे भाषण ऐकताना आम्ही जाम बोअर झालो होतो. तो स्वतः आणि आम्ही दोघे मुलेही मराठी-भाषिक असूनदेखील, तो त्या सर्व सूचना त्याच्या मराठमोळ्या फौजी हिंदीमध्ये देत होता. साळसूद चेहरा ठेवून पण, "काय कटकट आहे?" असे मनातल्या मनात म्हणत आम्ही ऐकत होतो. अचानक, त्याची एक सूचना ऐकून आम्ही दोघेही खो-खो हसू लागलो. तो म्हणाला होता, "रास्ते में किसी स्टेशनपर पानी पीना है तो दोनोंमें से सिर्फ एक आदमी उतरेगा और दूसरा आदमी सामान को गार्ड करेगा। दोनों आदमी अगर एकसाथ उतरेंगे, तो कोई चोर आएगा और आप का सामान लेके मार्च करेगा।" 

त्याचे ते "मार्च करेगा" हे शब्द ऐकून माझ्या आणि महेशच्याही डोळ्यासमोर, चोरलेल्या मुद्देमालासहित 'लेफ्ट-राईट' करीत निघालेला चोर दिसू लागला. न राहवून, हसत-हसतच मी त्याला म्हणालो, "साब, चोरी करनेके बाद चोर मार्चिंग क्यूँ करेगा? वो तो जोर से भाग जायेगा!" 

आम्ही त्याची चेष्टा करतोय हे ओळखून तो हवालदार चिडला अणि तडक तेथून निघाला. तो गेला असे समजून आम्ही सुटकेचा निश्वास सोडून हसत असतानाच तो अचानक परत आला. एका बाटलीत त्याने नळावरून पिण्याचे पाणी भरून आणले होते. ती बाटली आणि चार केळी आमच्या हातात ठेवून, "किसीभी कारण से गाडीसे उतरना नहीं। अपना खयाल रखना।" अशी शेवटची सूचना तो आम्हाला बजावत असतानाच गाडी हलली. खरे तर त्याच्या बोलण्याची आम्ही आधी चेष्टाच केली होती. पण तशा परिस्थितीतदेखील त्याने दाखवलेला संयम आणि त्याची कर्तव्यनिष्ठा आम्हाला जाणवली. मग मात्र आम्ही दोघेही चांगलेच ओशाळलो होतो. 

आज इतक्या वर्षांनंतरही, रांगड्या बोलीत बोलणारा तो कर्तव्यदक्ष हवालदार मला प्रकर्षाने आठवतो. माझ्या सुदैवाने, वरकरणी 'खाकी डोक्याच्या', परंतु अतिशय निष्ठावान अशा, अनेक जवानांसोबत घालवलेली आयुष्याची महत्वाची २६ वर्षे, मला खूप काही देऊन गेली आहेत!