आमार शोनार बांगला

अलीकडेच सोशल मीडियावर काहीतरी पोस्ट लिहिताना मी गुरुदेव रबिंद्रनाथ टागोरांचा उल्लेख करून त्यांच्या एका भाषांतरित कवितेतील काही ओळी उद्घ्रृत केल्या होत्या. त्यावर आलेली एक प्रतिक्रिया अतिशय लक्षवेधी होती. गुरुदेवांच्या त्या कवितेचे स्मरण मी करून दिल्याबद्दल एका बांगलादेशी मुस्लिम माणसाने
मला धन्यवाद दिले होते. 

प्रथमतः, एका बांगलादेशीयाची अशी प्रतिक्रिया वाचून मला आश्चर्य वाटले होते. पण जरा विचार केल्यावर लक्षात आले की नकाशावर रेघा ओढून आणि जमिनीवर काटेरी तारांची कुंपणे उभारून आपण फक्त त्या जमिनीचे तुकडे पाडू शकतो. त्या प्रदेशातील भाषा आणि संस्कृति यांचे तेथील माणसांवर झालेले संस्कार संपूर्णपणे पुसून टाकणं मात्र अशक्य आहे.

सहजच, बांगलादेशीयांशी संबंधित दोन आठवणी माझ्या मनात जाग्या झाल्या. एक हृदयस्पर्शी प्रसंग २००४ साली दिल्लीत घडताना मी पाहिला होता. आणि साधारण तसाच धागा असलेला, पण थोडा विनोदी प्रसंग त्यापूर्वी, म्हणजे १९९४ साली अलाहाबादला मी स्वतः अनुभवला होता.

२००४ आणि २००५ ही दोन्ही वर्षे, मी NCC च्या गणतंत्र दिवस (RD) कँपचा सिग्नल अधिकारी होतो. अतिशय सुसूत्र आयोजन, दिमाखदार परेड, नेत्रदीपक सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि अनेक मान्यवरांच्या भेटी व भाषणे ही या कँपची ठळक वैशिष्ट्ये असतात. सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशातून आलेली अतिशय गुणी अशी निवडक मुली-मुले या RD कँपमध्ये सहभागी होतात. सुमारे सव्वा महिना चालणाऱ्या RD कँपची संपूर्ण टेलिफोन संपर्क यंत्रणा उभी करणे आणि ती बिनचूकपणे चालवणे हे माझे काम होते. तसेच, त्या कँपमध्ये होणाऱ्या सर्व कार्यक्रमांसाठी लागणाऱ्या साऊंड सिस्टमचे नियोजन, उभारणी, आणि संयोजन करण्याची जबाबदारीही माझ्याकडेच होती. 

मी व माझ्या हाताखालच्या अधिकारी आणि जवानांनी अक्षरशः झटून आणि झपाटून सर्व यंत्रणा उभारली होती. केंद्रीय गृहमंत्री लाल कृष्ण आडवाणी आणि पंतप्रधान वाजपेयींच्या भाषणांसाठीचे ध्वनिसंयोजन आम्ही बिनचूक साधले होते. रोजच्या सरावापासून ते सर्व मुख्य कार्यक्रम पार पडेपर्यंत मी स्वतः साऊंड रूममध्ये हजर असे. त्यामागे मुख्यत्वे कर्तव्यबुध्दी जरी असली तरी थोडा स्वार्थही आपोआप साधला जाई. स्वार्थ म्हणण्याचे कारण असे की, सर्व राज्यांचे संघ आपापल्या राज्याची संस्कृति, पारंपरिक नृत्ये व संगीत सादर करण्याच्या स्पर्धेसाठी दररोज संध्याकाळी सराव करीत असत. तो पाहताना, भारताच्या विविध राज्यांचा भूगोल, इतिहास, साहित्य, कला, प्रेक्षणीय स्थळे अशा अनेक गोष्टींची माहिती सहज मिळून जाई. नेहरूंच्या 'डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया' ह्या पुस्तकाची संक्षिप्त दृकश्राव्य आवृत्ती वाचल्यासारखे वाटे. रोजचा सराव पाहताना उजळणी होत असल्याने, मुख्य कार्यक्रम पार पडेपर्यंत, भारतीय भूगोल आणि गोष्टीरूप इतिहास मला जवळजवळ पाठ झाला होता. 

या कँपमध्ये थोडे दिवस सहभागी होण्यासाठी आपल्या काही मित्रदेशातील विद्यार्थी कॅडेटही येत असतात. त्यावर्षी बांगलादेशच्या छात्रसेनेचे कॅडेट RD कँपमध्ये सहभागी झाले होते. एका संध्याकाळी, भारतीय कॅडेट आपल्या सांस्कृतिक कार्यक्रमांचा सराव करीत असताना बांगलादेशचा संघही तेथे उपस्थित होता. नाट्य, नृत्य, आणि संगीताद्वारे आपापल्या राज्यांची झलक सादर करणाऱ्या भारतीय कॅडेट्सची तयारी पाहून ती बांगलादेशी मुले-मुली भारावून गेलेली दिसली. त्यांच्यासोबत आलेले त्यांचे प्राध्यापक व प्रशिक्षक त्या मुुलामुलींना स्टेजवर जाऊन काहीतरी सादर करण्याचा आग्रह करू लागले. ती मुले-मुली थोडी लाजतच स्टेजवर गेली. थोडी चर्चा आणि मनाचा हिय्या करून त्यांनी एक गीत गायला सुरुवात केली. परंतु त्यांच्याकडे काहीच वाद्ये नसल्याने त्यांनी पायांनी स्टेजवर, आणि एका हाताने दुसर्‍या हातावर असा ठेका धरला होता. 

ते गीत सुरू होताच भारतीय कॅडेट्सपैकी एका गटात हातवारे आणि जोराची कुजबूज होऊ लागली. काही क्षणातच ती भारतीय मुले-मुली स्वतःची वाद्ये उचलून स्टेजकडे धावली. बांगलादेशी कॅडेट गाणेे गायचे थांबून त्यांच्याकडे पाहू लागले. भारतीय कॅडेट स्टेजवर पोहोचताच त्या दोन्ही गटात थोडी हलकी कुजबूज झाली. काही क्षणातच ते दोन्ही गट एकत्र उभे राहून तेच गीत वाद्यांच्या साथीने गाऊ लागले. 

तो भारतीय कॅडेट्सचा गट म्हणजे पश्चिम बंगालचा संघ होता. आणि ती सर्व मुले-मुली मिळून जे गीत गाऊ लागले, ते होते बांगलादेशचे राष्ट्रगीत "आमार शोनार बांगला..."

गाता-गाता, अगदी सहजच त्यापैकी पुष्कळश्या मुलांचे डोळे पाणावले. गीत संपताक्षणी काही भारतीय व बांगलादेशी कॅडेट्सनी एकमेकांना कडकडून मिठ्या मारल्या. तर काहींच्या डोळ्यातून झरझर अश्रू वाहू लागले. मला त्या गीताचा इतिहास माहीत असल्याने मलाही तो प्रसंग अतिशय हृदयस्पर्शी वाटला. 

१९०५ साली इंग्रज सरकारने धर्माच्या आधारावर बंगालची फाळणी केली होती. त्या फाळणीच्या निषेधार्थ गुरुदेव रबिंद्रनाथ टागोरांनी "आमार शोनार बांगला" ही कविता लिहिली होती. १९११ मध्ये ही फाळणी रद्द झाली. परंतु १९४७ साली बंगाल पुन्हा एकदा धर्माच्या आधारे विभाजित होऊन पूर्व पाकिस्तान अस्तित्वात आला. 

१९७१ साली पाकिस्तानचे वर्चस्व झुगारून जेंव्हा बांगलादेश जन्माला आला तेंव्हा या नवीन देशाने गुरुदेवांच्या "आमार शोनार बांगला"  या कवितेच्या पहिल्या दहा ओळी हेच आपले राष्ट्रगीत ठरवले. बांगलादेशच्या जन्मानंतर ३३ वर्षांनी, स्टेजवर घडत असलेला तो प्रसंग पाहताना माझ्या अंगावर काटा आला होता. लाक्षणिक रूपाने का असेना, पण बंगालची दुसरी फाळणीही काही क्षणांपुरती रद्द झाली असेच मला वाटले होते. 

"पंछी, नदियाँ, पवन के झौंके, कोई सरहद ना इन्हें रोके" या गीतात म्हटल्याप्रमाणेच भारत-बांगलादेश दरम्यान असलेले काटेरी तारांचे कुंपण रबिंद्र संगीताच्या लहरींना कधी अडवू शकेल का? 

त्या कुंपणाच्या दोन्ही बाजूला असलेली माणसे एकसारखीच असल्याचा प्रत्यय यापूर्वीही, म्हणजे १९९४ साली, मी अलाहाबादला असताना मला आला होता. पण त्याबद्दल नंतर सांगेन.