'लकीर के फकीर'

'आर्मी' हा शब्द उच्चारताक्षणी, 'शिस्त' हा शब्द मनात येतोच. प्रत्येक काम, नेमून दिलेल्या पद्धतीने, शिस्तीत करणे, ठराविक ढंगाने वागणे-बोलणे, या गोष्टींमुळे सैन्यदलातला माणूस, एखाद्याच्या चाणाक्ष नजरेला बरोबर टिपता येतो. अगदी सेवेतून निवृत्त झाल्यावरदेखील 'जित्याची खोड' काही जात नाही.

बस, छोरी समझ के ना लडियो...!

"गुंजन सक्सेना: द कारगिल गर्ल"  हा सिनेमा १२ ऑगस्ट २०२० रोजी प्रदर्शित झाला. एका महिला हवाईदल अधिकाऱ्याचा कारगिल युद्धामधील सहभाग हाच या सिनेमाचा केंद्रबिंदू आहे.

... फौजी दुनिया में ये पहला कदम!

संरक्षण दलांच्या दहा विभागांत महिलांना पर्मनंट कमिशन देण्यासाठी भारत सरकारने मंजुरी दिल्याची बातमी ऐकताच माझे मन भूतकाळात, २८ वर्षे मागे गेले. १७ जुलै १९९२ रोजी सकाळी साडेसात वाजता, सेनाधिकारी होऊ इच्छिणाऱ्या मुलींच्या पहिल्या बॅचसमोर मी उभा होतो, त्यांचा ग्रुप टेस्टिंग ऑफिसर (GTO) म्हणून!  

दिल्लीच्या डिफेन्स इन्स्टिटयूट ऑफ सायकॉलॉजिकल रिसर्च (DIPR) मध्ये GTO कोर्सची थियरी शिकल्यानंतर बंगलोरच्या SSB मध्ये माझे प्रॅक्टिकल ट्रेनिंग सुरु होते. एक 'गुरु GTO' आणि एक शिष्य अशी आमची जोडी होती. पाच-पाच दिवसांची एक टेस्टिंगची बॅच असायची.

तितली कहे मैं चली आकाश...

सैन्यदलातील नोकरीचे अनेक मुला-मुलींना आकर्षण असते. शिपाई, नायब सुभेदार किंवा लेफ्टनंट अश्या तीन पदांवर सैन्यदलात दाखल होता येते. प्रत्येक पदासाठी पात्रतेच्या अटी व निवडीचे निकष वेगवेगळे आहेत. तिन्ही पदावरच्या नोकऱ्या सन्माननीय आहेत. परंतु, वयाच्या २१-२२व्या वर्षी जर एखाद्या व्यक्तीला सेनाधिकारी म्हणून दाखल होता आले तर तिच्या आयुष्याचा आलेख वेगळाच होतो आणि खूप उंच जाऊ शकतो हे नक्की. त्याविषयी, योग्य माहिती, योग्य वेळी मिळणे महत्वाचे ठरते. या संदर्भातले काही रोचक प्रसंग मला चांगले आठवतात.

घी देखा लेकिन...

"कारगिल युद्धाच्या वेळी तुम्ही कुठे होता?" या प्रश्नावर, "मी जम्मू-काश्मीरमध्ये होतो" हे उत्तर ऐकताच लोकांना कमालीची उत्सुकता वाटते. आता 'टायगर हिल' किंवा 'तोलोलिंग' येथल्या शौर्याची किंवा हौतात्म्याची 'आँखोदेखी' ऐकायला मिळणार, अश्या आशेने ते माझ्याकडे पाहतात. पण, मी कारगिल-द्रास भागात नव्हे तर जम्मूजवळ अखनूर सेक्टरमध्ये होतो, आणि तिथे प्रत्यक्ष युद्ध झाले नव्हते, हे ऐकल्यावर काही जणांचा इंटरेस्ट थोडा कमी झाल्यासारखा वाटतो. 

कदाचित असे असेल की, युद्धकथा action-packed, रम्य, आणि देशभक्तिच्या भावना जागवणाऱ्या असतात. त्यामानाने, शांतिकाळातले आमचे दैनंदिन जीवन, त्यामधील खाचखळगे, आमची सुखदुःखे, वैयक्तिक आणि कौटुंबिक स्तरावर येणाऱ्या अनंत अडचणी,  यामध्ये  'नाट्यमय' असे विशेष काही नसते. आणि म्हणूनच, मला त्याबद्दल सांगणे अधिक आवश्यक वाटते.

चुशूल ना भूल पाएँगे

जुलै २०२०च्या पहिल्या आठवड्यात, चुशूल येथील भारत-चीन सीमेवर, दोन्ही देशांदरम्यानचा तणाव कमी करण्यासाठी महत्वाच्या वाटाघाटी झाल्या. त्याबद्दलचे वृत्त वाचत असता, काही वर्षांपूर्वी चुशूलमध्ये मला आलेला एक अनुभव आठवला.

सैन्यदलाच्या नोकरीत असताना मी लडाखमध्ये कधीच गेलो नव्हतो. तो प्रदेश पाहायची तीव्र इच्छा, सेवेतून निवृत्त झाल्यानंतर चार वर्षांनी पूर्ण झाली. अमेरिकेतील दोन वेगवेगळ्या विद्यापीठांमध्ये शिकत असलेली आमची मुले, असिलता आणि अनिरुद्ध, २०११ च्या ऑगस्ट महिन्यात, सुुट्टीकरिता एकाच वेळी भारतात येणार होती. त्यामुळे, आम्ही व्यवस्थित नियोजन करून लडाखचा दौरा आखला.

चाय गरम , 'चिनी' कम!

मे-जून २०२० मध्ये भारत-चीन दरम्यान प्रत्यक्ष नियंत्रण रेषेवर घडलेल्या काही घटनांमुळे, पंगाँग-त्सो, दौलत बेग ओल्डी, गलवान खोरे, श्योक नदी, अशी काही नावे अचानकच चर्चेत आली. यांपैकी बहुतेक भागांमध्ये सामान्य पर्यटकांना जायला बंदीच आहे. लडाखमध्ये पर्यटनासाठी गेलेले लोक पंगाँग-त्सो तळे ("थ्री इडियट्स" सिनेमातले) नक्की पाहतात! १९६२च्या युद्धासंबंधी ज्यांनी वाचले-ऐकले असेल अशांना नथू-ला, चुशूल ही नावेदेखील ऐकून माहीत असतील. मी आर्मी ऑफिसर असल्यामुळे, कामानिमित्त आणि पर्यटनानिमित्तही यापैकी काही भागांमध्ये वावरण्याची संधी मला मिळाली होती. तेंव्हाचे दोन-तीन प्रसंग यानिमित्ताने सहजच आठवले.

'बद्धपरिकर'

संस्कृत भाषेतला एक शब्द कधीतरी ऐकला होता. 'बद्धपरिकर'. सदैव तयार, सज्ज किंवा सिद्ध असण्याच्या अवस्थेसाठी योजलेला बद्धपरिकर हा शब्द सैन्यदलाला एकदम फिट बसतो. कारण, अंगावर पडेल ते काम यशस्वीरीत्या पूर्ण करण्यासाठी सैन्यदलाचे जवान व अधिकारी सदैव सज्ज असतात. आपत्ती निवारण, अतिरेक्यांचा नायनाट, दंगे-धोपे आटोक्यात आणणे, किंवा अगदी बोअरवेलमध्ये पडलेल्या लहान मुलाला वाचविण्याच्या कामीदेखील सैन्यदलाला पाचारण केले जाते, आणि ते-ते काम फत्ते होणारच असा गाढ विश्वास आम जनतेला वाटतो.

लाख छुपाओ, छुप ना सकेगा...

आशिया खंडातल्या सर्वात मोठ्या आणि प्रतिष्ठित सैनिकी प्रशिक्षण संस्थेत, म्हणजेच NDAमध्ये ट्रेनिंग घेणे ही खरोखर एक पर्वणीच होती. 'सुदान ब्लॉक' ही NDAची मुख्य इमारत, एखाद्या राजवाड्यासारखी अतिशय  देखणी वास्तू आहे. स्वच्छ, चकचकीत रस्ते, विस्तीर्ण  परेड ग्राउंड, विविध खेळांची व पीटीची मैदाने, जिम्नेशियम हॉल, पोहण्याचे तलाव, आधुनिक उपकरणांनी युक्त, प्रशस्त 'कॅडेट्स मेस', स्क्वाड्रन्सच्या  रेखीव, दगडी वास्तू, असा डोळ्यांचे पारणे फेडणारा, NDAचा हिरवागार परिसर सात हजार एकर जमिनीवर पसरलेला आहे.

तू यारों का यार है...

सैनिकी ट्रेनिंगसंबंधी एक म्हण आहे,
"The more you sweat in peace, the less you bleed in war!" 

माझ्या परिचयाच्या अनेक सिव्हिलियन्सना असे वाटते की आर्मी ऑफिसर्सचे आयुष्य अगदीच छानछोकीचे, ऐषआरामाचे असते, आणि त्यांच्या ट्रेनिंगच्या तुलनेत जवानांचे ट्रेनिंग अधिक खडतर असते. वस्तुस्थिती नेमकी त्याउलट आहे.

जितना रगडा, उतना तगडा !

NDAमधील कडक ट्रेनिंगबद्दल स्वातीला कमालीचे कुतूहल होते. अधे-मधे तुटक-तुटक माहितीच कानावर आल्याने तिची उत्सुकता अगदीच शिगेला पोहोचली होती. NDAतले पीटी-ड्रिलचे 'उस्ताद' जे वाक्य नेहमी म्हणायचे, ते तिला मी सांगितले होते "जितना रगडा, उतना तगडा!" ते सगळे उस्ताद आम्हाला चांगलेच रगडायचे, हे तिला ऐकून माहिती झाले होते. पण, सिनियर कॅडेट्स नेमके काय स्पेशल ट्रेनिंग देतात त्याचे गूढ अजून उकलायचे होते.

पति, पत्नी, और 'वोह' !

डिसेंबर १९८७ मधली गोष्ट आहे. त्यावेळी मी कॅप्टन हुद्यावर होतो आणि मध्य प्रदेशात महू येथील मिलिटरी इंजिनीयरिंग कॉलेजमध्ये बी.टेक च्या तिसऱ्या वर्षात शिकत होतो. १९८६मध्ये आमचे लग्न झाले तेंव्हा, स्वाती सोलापूरला पोस्टग्रॅज्युएशन करत होती. १९८७च्या जून-जुलैपासून ती महूला माझ्यासोबत प्रथमच राहायला आली होती. तिला सैन्यातील जीवन तसे अजूनही नवीनच होते. मी हळू-हळू तिला एकेका गोष्टीची, सैन्यातील जीवनशैलीची, शिष्टाचारांची ओळख करून देत होतो. 
एका निवांत संध्याकाळी, मी आणि स्वाती, ऑफिसर्स क्लबमध्ये गप्पा मारत बसलो होतो. अचानक एक ऑफिसर आमच्यासमोर येऊन उभा राहिला आणि आम्हाला अभिवादन करत अदबीने म्हणाला,

"Good evening ma'm! Good evening sir! सर, मला ओळखलंत ना ?

लिव्हर सलामत, तो...

दीड-एक वर्षांपूर्वी प्रदर्शित झालेल्या 'अंधाधुन' या सिनेमाच्या सुरुवातीलाच एक वाक्य पडद्यावर येतं, "Life depends upon the Liver!"  प्रथमतः ते वाक्य आम्हाला अगदीच विचित्र वाटलं होतं. पण सिनेमा पाहिल्यानंतर, आणि त्या वाक्याचा संदर्भ लक्षात घेता, फारच मजा वाटली होती. त्या सिनेमावर मी आणि स्वाती चर्चा करीत असताना, स्वाती पटकन चेष्टेनेच म्हणून गेली, "Life depends upon the Liver!" हे वाक्य तुझ्या आयुष्यालाही लागू पडतं, नाही का?"

खेल खेल में सनम...

खेळाडू' आणि 'अभ्यासू' असे जर दोन ढोबळ गट केले तर माझी गणती दुसऱ्या गटात होण्याची शक्यता अधिक आहे. सोलापूरला प्राथमिक शाळेत असताना, मित्रांसोबत मधल्या सुटीतले ठराविक खेळ मी खेळायचो. उन्हाळ्याच्या सुट्टीत आजोळी, आम्ही आते-मामे-मावस भावंडे मिळून बैठे खेळ आणि क्वचित फुटबॉलही खेळत असू. माझ्या वडिलांना क्रिकेट आवडत असल्याने तेही आमच्या "गल्ली क्रिकेट" मध्ये सहभागी होत असत. पण एकंदरीत माझा जास्त ओढा वाचनाकडे असे.

सातारच्या सैनिक शाळेत गेल्यावर,

उन्मळलेल्या वृक्षाचे बळी

'ऑपरेशन ब्लू स्टार'ची कारवाई, खालिस्तानी अतिरेक्यांच्या, आणि त्यांना भरीस घालणाऱ्या पाकिस्तानी यंत्रणेच्या, जिव्हारी बसलेला घाव होता. 'सूड' या मानवी भावनेचं, अव्याहत चालू शकणारं, असं एक चक्र असतं. 'ब्लू स्टार' चा सूड खालिस्तानी अतिरेक्यांनी पुरेपूर उगवला. पण, त्यानंतर घडलेल्या काही घटनांमुळे, आजतागायत चालू असलेल्या या सूडचक्रात काही अतिमहत्वाच्या व्यक्तींसोबतच, कित्येक निरपराध भारतीयांचेही बळी गेले आहेत. त्यांच्यापैकी काहींशी माझा दूरान्वयाने का असेना, पण संबंध आला होता.

१९८४ साली ऑक्टोबरचा संपूर्ण महिना, मी सिक्कीमची राजधानी गंगटोकपासून ३०-३२ कि.मी. दूर, भारत-चीन सीमेजवळ,

ऑपरेशन ब्लू स्टारचे ओरखडे

जून १९८१ ते मे १९८४ या काळात, मी अमृतसरमध्ये माझ्या पहिल्याच पोस्टिंगवर असताना, तेथील एकंदर वातावरणात हळूहळू घडत गेलेले बदल पाहत होतो. पण भारताच्या इतिहासातल्या एका अतिशय गंभीर आणि दूरगामी परिणाम करणाऱ्या वळणावर आपण उभे आहोत हेेे त्यावेळी समजणे अवघड होते.
   

पंजाब प्रांतामध्ये एकंदरीत पोलीस आणि सर्वच प्रकारच्या लष्करी व निमलष्करी दलांना भरपूर मान आहे. विशेषतः भारतीय सेनेच्या अधिकारी व जवानांना मिळणारी जी वागणूक मी पंजाबात अनुभवली,

बांगलादेशीयांची अशीही 'हेरगिरी'!

"आमार शोनार बांगला" अश्या शीर्षकाखाली लिहिलेल्या माझ्या अनुभवात, भारतीय NCC कॅडेट आणि बांगलादेशी छात्रसैनिकांदरम्यान २००४ साली घडलेल्या एका हृदयस्पर्शी प्रसंगाचे वर्णन मी केले आहे. परंतु, त्यापूर्वीही एकदा बांगलादेशीयांशी माझा संपर्क आला होता. ती  आठवणदेखील अविस्मरणीय आहे. 

डिसेंबर १९९२ ते जून १९९६ अशी जवळजवळ साडेतीन वर्षे, अलाहाबाद SSB मध्ये

आमार शोनार बांगला

अलीकडेच सोशल मीडियावर काहीतरी पोस्ट लिहिताना मी गुरुदेव रबिंद्रनाथ टागोरांचा उल्लेख करून त्यांच्या एका भाषांतरित कवितेतील काही ओळी उद्घ्रृत केल्या होत्या. त्यावर आलेली एक प्रतिक्रिया अतिशय लक्षवेधी होती. गुरुदेवांच्या त्या कवितेचे स्मरण मी करून दिल्याबद्दल एका बांगलादेशी मुस्लिम माणसाने

मेरे दुष्मन, मेरे भाई?

पाकिस्तान देशाचा किंवा एखाद्या पाकिस्तानी मनुष्याचा नुसता उल्लेख जरी झाला तरी कपाळावर आठी आणण्यापासून ते पेटून उठून शिवराळ भाषेत त्यांचा उद्धार करणारे लोक मला माहीत आहेत. "अणुबॉम्ब टाकून संबंध पाकिस्तान नष्ट केला पाहिजे"

साथी है खूबसूरत...

कदाचित १९८३ सालची गोष्ट असेल. मला अचानक रजा मिळाली होती. अमृतसरहून मुंबईला येण्यासाठी मला वातानुकूलित किंवा फर्स्टक्लास डब्यातून प्रवास करण्यासाठी हक्काचे रेल्वे वॉरंट मिळू शकत असले तरीदेखील कन्फर्म रिझर्वेशन न मिळाल्याने मी स्लीपर डब्यात प्रवास करीत होतो. माझ्या बर्थपर्यंत पोहोचलो आणि सामान ठेवले.

थोड्याच वेळात, एक मध्यमवयीन पंजाबी महिला आणि तिच्यासोबत एक नितांतसुंदर तरुणी

ती बाई कोण होती?

सैन्यदलातील सर्व्हिसच्या सुरुवातीला, म्हणजे १९८१ मध्ये माझं पहिलं पोस्टिंग अमृतसरला झालं. चार वर्षांच्या खडतर ट्रेनिंगची शिदोरी आणि पुष्कळशी ऐकीव माहिती सोबत होती. पण युनिटमधलं काम आणि एकंदर जीवन कसं असतं याचा काहीच अनुभव नव्हता. वयही लहानच, म्हणजे

असाही एक शॉक

सैन्यदलातील नोकरीत निरनिराळ्या छावण्यांमधील सरकारी घरांमध्ये राहिलो. मध्य प्रदेशात इंदोरजवळील महू छावणीत सैन्यदलाच्या तीन मोठ्या प्रशिक्षण संस्था आहेत. आमच्या लग्नानंतर लगेच, म्हणजे १९८६-८८ या काळात मी तेथे एका प्रशिक्षणासाठी वास्तव्य करून होतो. सैन्यदलाबद्दल फारशी कल्पना नसलेल्या माझ्या पत्नीचे, डॉ. स्वातीचे ते पहिलेच 'स्वतःचे' घर होते. पण आमच्या सुदैवाने त्या घरात फारश्या 'सरकारी गंमती' नव्हत्या.